Ristill

Hvað er ristill?

Ristill er algengur smitsjúkdómur sem orsakast af endurvakningu af varicella-zoster veirunni  (hlaupabóluveira) og kemur þess vegna eingöngu fram hjá fólki sem hefur fengið hlaupabólu sýkingu. Ristill kallast shingles eða herpes zoster á ensku og veldur staðbundnum, sársaukafullum útbrotum í húð, einkennandi á öðrum helmingi líkamans.

Hvers vegna fær fólk ristil?

Eftir hlaupabólusmit leggst varicella-zoster veiran í dvala í taugavef líkamans og er þar árum eða áratugum saman. Veiran getur virkjast aftur og  færist þá með taugum aftur fram í húðina og veldur einkennandi ristilútbrotum. Allir sem hafa fengið hlaupabólu geta átt það á hættu að fá ristil einhvern tímann síðar á ævinni. Börn geta einnig fengið ristil en það er sjaldgæfara og virðist algengara hjá börnum sem fá hlaupabólu mjög ung. Algengast er að fá ristil eftir 50 ára aldur og yfirleitt eru einkennin meiri eftir því sem fólk verður eldra. Í sérstakri áhættu eru einstaklingar með veikt ónæmiskerfi og fólk með krabbamein. Flestir fá ristill einungis einu sinni.

Er ristill smitandi?

Vessandi ristilsár og ristilblöðrur innihalda mikið magn af hlaupabóluveirunni og viðkomandi er þar af leiðandi mjög smitandi fyrir fólk sem ekki hefur fengið hlaupabólu. Eftir að blöðrur hafa horfið og sárin orðin þurr er viðkomandi ekki lengur smitandi. Rannsóknir hafa sýnt að fólk sem er bólusett gegn hlaupabólu fær síður ristil síðar á ævinni en þeir sem hafa smitast náttúrulega af hlaupabólu.

Hafi móðir ekki fengið hlaupabólusýkingu fyrr á ævinni eða verið bólusett, þá getur hlaupabólusmit á meðgöngu haft skaðleg áhrif á fóstrið. 

Hver eru einkenni ristils?

Einkenninn eru mismikil og fara yfirleitt eftir staðsetningu ristilútbrotanna og aldri og heilsu viðkomandi einstaklings. Ristilútbrot einkennast af því að þau eru yfirleitt einungis öðru megin á líkamanum, fylgja ákveðnu taugasvæði og fara ekki yfir miðlínu

Fyrstu einkenni:

• Kláði, verkir og sviðatilfinning á því húðsvæði sem útbrotin koma fram
• Húð verður viðkvæm fyrir snertingu
• Almenn einkenni eins og hiti, slappleiki og höfuðverkur eru algeng áður en útbrot koma fram

Eftir einn til þrjá daga:

• Roði birtist á húðinni þar sem verkir eru
• Vessafylltar blöðrur koma fram en þær valda verkjum og kláða

Eftir þrjá til fjóra daga:

• Blöðrurnar springa og skilja eftir vessandi sár en þá er áhætta á bakteríusýkingu í sárunum

Eftir sjö til tíu daga: 

• Sárin byrja að gróa og hrúður myndast
• Útbrotin hverfa eftir 2-4 vikur en litabreytingar og jafnvel ör geta varað lengur

Algengasta staðsetning ristilsútbrota eru á bringu/baki. Nokkuð algengt er líka fá útbrotin á hálssvæði og grindarsvæði. Ristilútbrot í andliti hafa í för með sér áhættu á sýkingu í auga en slíkt getur verið hættulegt. Einkenni ristils í auga eru meðal annars roði, verkir, ljósnæmni, þokusýn og tvísýni. Tíðni ristils í auga eykst með hækkandi aldri. 

Hverjir eru fylgikvillar ristils?

Hjá flestum ganga einkenni ristils yfir á nokkrum vikum og fólk jafnar sig að fullu. Hins vegar fær einn af hverjum tíu alvarleg eða langvarandi einkenni ristils, meðal annars:

• Húðsýkingar, ef bakteríur berast í sárin
• Djúp sár sem taka fleiri vikur að gróa og skilja eftir sig ör
• Langvarandi taugaverki og skyntruflanir t.d. brunatilfinningu, kláða eða ofurnæmni í húð. Koma fyrir hjá þriðjungi sjúklinga eftir 40 ára aldur, sérstaklega ef ristill er í andliti
• Slappleiki/lömun í andlitsvöðvum
• Augnbólgur og skemmdir á hornhimnu augans

Hvernig er ristill meðhöndlaður?

Meðferð með veiruhemjandi lyfjum getur minnkað einkenni og stytt tímalengd ristilútbrotanna ef hún hefst innan 1-3 daga frá upphafi útbrotanna. Lyfin Valaciclovir eða Aciclovir eru oftast notuð. Jafnframt er einkennameðferð með verkjalyfjum, deyfikremum og taugaverkjalyfjum oft viðhöfð, eftir því sem þörf er á. 

Langvarandi taugaverkir eftir ristil eru stundum meðhöndlaðir með taugaverkjalyfjum eins og gabapentin eða pregabalin eða ákveðnum eldri geðlyfjum eins og amitriptyline. Sumum hefur reynst vel að nota TENS (transcutaneous electrical nerve stimulation) tæki á húðsvæðið sem um ræðir og í einstaka tilfellum hjálpar að setja bótox í húðina.

Hvað þarft þú að hafa í huga ef þú ert með ristil?

Reyndu að hvíla þig eins og hægt er

• Vertu í þægilegum fötum sem ekki þrengja að eða nuddast í útbrotin
• Taktu verkjalyf eins og parasetamól eða ibuprofen til að minnka sársauka
• Kaldir bakstrar á húðina geta dregið úr óþægindum
• Haltu útbrotum hreinum og þurrum til að minnka líkur á sýkingu
• Gættu vel að hreinlæti og forðastu að snerta útbrotin
• Þú mátt fara í vinnu eða skóla ef þú hylur útbrotin til að minnka smitáhættu
• Forðastu að umgangast barnshafandi konur, óbólusett ungabörn og einstaklinga með skert ónæmiskerfi á meðan sárin eru til staðar

Er hægt að koma í veg fyrir ristil?

Það er ekki hægt að losna við hlaupabóluveiruna eftir smit, en það er hægt að fá bólusetningu við ristli á heilsugæslustöðvum. Þar sem líkur á alvarlegri sýkingu og langvarandi fylgikvillum eykst hjá eldra fólki sem sýkist, ætti að íhuga ristil bólusetningu hjá fólki yfir 60 ára aldur. Bólusetningin minnkar líkur á ristli um 50 % og bólusett fólk sem fær ristil upplifir mun minni einkenni og fylgikvilla en ella.